Ulaştırma Altyapısı

İran, Doğu’dan Batı’ya ve Kuzey’den Güney’e uzanan iki ana ticaret yolu aksının kesişme noktasında yer almaktadır. Doğudan Batıya ve Afrika bölgesine ve denizlere ulaşım bakımından stratejik bir konumdadır. Tahran’dan yaklaşık bir saatlik uçuş mesafesinde 16 ülkeye ulaşmak mümkündür. İyi bağlanmış bir ulaşım ağı sistemi ve düşük nakliye maliyetleri İran’ın ulaşım sisteminin belirgin özellikleridir.

Ülkede 54 adet sivil havaalanı, 20 adet ticari liman, 19 aktif kara sınır kapısı, 13,5 bin KM demiryolu ve 88 bin KM şehirlerarası karayolu bulunmaktadır.

İran, Afganistan ile 945 km; Pakistan ile 978 km; Türkmenistan ile 1206 km; Azerbaycan ile 767 km; Ermenistan ile 40 km; Türkiye ile 486 km ve Irak ile 1609 km (toplam 6031 km) ortak kara sınırına sahiptir. Deniz sınırları ise 2440 km’dir.

İran Cumhurbaşkanlığı Yönetim ve Planlama Kurumu

İran, stratejik konumu ve zengin enerji kaynaklarına rağmen ulaşım alt yapısı bakımından gelişmiş dünya standartlarının gerisindedir. 2018 yılında Dünya Bankası, Lojistik Performans Endeksinde İran dünya sıralamasında 64. sıradadır. Lojistikte dünyada ilk sırada Almanya yer almakta, Türkiye 47. ve bölgenin en iyi ülkesi olarak gösterilen Birleşik Arap Emirlikleri 11. sıradadır (World Bank, Logistics Performance Index, 2018).

Karayolları

İran Ulaştırma ve Kentsel Gelişim Bakanlığı görev alanında olan 88.012 km şehirlerarası ve 128.138 km kırsal yol vardır (İran Yol Bakımı ve Taşımacılık Organizasyonu, 2017). Ülkenin yollarının % 37’si sağlam, % 20’si az bozuk, %19’u orta bozuk, % 24’ü çok bozuk olarak tanımlanmıştır (İran Cumhurbaşkanlığı Yönetim ve Planlama Kurumu)

Yük Taşımacılığı

29,91 milyon sefer ile 428 milyon ton yük taşınmıştır. Bu taşıma işlemlerinin %27’si ostanlar içinde ve %73’ü ostanlar arasında gerçekleşmiştir. Her taşımada ortalama 14,31 ton 507 km bir mesafeye taşınmış, her ton-kilometre için ortalama 904 Riyal (yaklaşık 8 kuruş) ücret ödenmiştir.

Yük Taşımacılığı Ostanlara Göre Çıkış Trafiği

İran Yol Bakımı ve Taşımacılık Organizasyonu, 2017

Karayolları ile en çok petrol ve kimyasal ürünleri, metal ürünleri ve inşaat malzemesi nakliyesi yapılırken demiryolları ile en çok madensel ve petrol ürünleri taşınmaktadır.

İran Yol Bakımı ve Taşımacılık Organizasyonu, 2017

Yolcu Taşımacılığı

Umumi araçlar ile 154 milyon kişi taşınmış ve sefer başına düşen yolcu sayısı 10 kişi ve ortalama katedilen yol 214 km’dir.  Özel arabalar hariç, yolculukların % 54’ü otobüslerle, % 27’si minibüslerle, % 19’u ise kiralık taksilerle yapılmaktadır (İran Yol Bakımı ve Taşımacılık Organizasyonu, 2017).

Kara Sınır Kapıları

İran’ın 31 ostanından 16’sı sınır bölgelerinde yer almakta, 9 ostanda sadece kara sınırı, 3 ostanda sadece deniz sınırı ve 4 ostanda hem kara hem deniz sınırı bulunmaktadır.

Ülkede 27 adet kara sınır kapısı bulunmakta ve bu kapıların 19’u aktiftir.

Kara Sınır Kapılarının Dış Ticaret İşlem Hacmi

Karayolları ile 2,1 milyon ton ithalat, 6,8 milyon ton ihracat ve 9,3 milyon ton transit taşımacılığı yapılmaktadır. Karayollarından ithalat ve ihracatta en çok pay alan sınır kapısı Bazergan (Gürbulak)’dır.

Kara Sınırlarında Yolcu Giriş Çıkış Sayıları

2017 yılında kara sınır kapılarından toplam 8,6 milyon kişi giriş (%41’i yabancı) ve 8,4 milyon kişi çıkış (%38’i yabancı) yapmıştır. Yolcu trafiğinde en aktif kara sınır kapıları Mehran (Irak), Şelemçe (Irak), Bazergan (Türkiye) ve Doğarun’dur (Afganistan).

İran Yol Bakımı ve Taşımacılık Organizasyonu, 2017

Demiryolları

İran’da ilk tren seferi 1926 yılında yapıldı. Bugün 10.475 km ana demiryolu ve 2.962 km tali demiryolu vardır. Bu rakam Türkiye’de 11.000 km’dir. Tren ile yıllık 23 milyon kişi taşınmaktadır. Türkiye’de tren ile taşınan yolcu sayısı yıllık 78,4 milyon kişidir. Demiryolu ile 40,29 milyon ton yük (36,43 milyon ton iç transfer) taşınmaktadır. Demiryolları alanında faaliyet gösteren 11 özel şirket ve bir devlet şirketi vardır. Demiryolunda ortalama yolcu mesafesi 563 km ve ortalama yük mesafesi 677 km’dir (İran Demiryolları, 2016).

İran Demir Yolları Ağı, İran Ulaştırma ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı

110’u özel sektör ve 805’i devlete ait 915 lokomotif bulunmaktadır (başlıca lokomotif cinsleri: 238 adet GT-26CW, 150 adet ER24PC, 118 adet G-12, 99 adet AD43C), 556 adeti (yük ve yolcu) hizmette kullanılmaktadır.

İran demiryollarında taşınan ürünlerin payı

 İran Demiryolları, 2016

Demiryolları ile yük taşımacılığında öne çıkan bölgeler Yezd (%36), Hürmüzgan (%18), Doğu İran (%11), İsfahan (%7), Güney İran (%7) ve Tahran’dır (%5) (İran Demiryolları, 2016).

Demiryolu Kapılarında İhracat Payları

 İran Demiryolları, 2016

Demiryolu Kapılarında İthalat Payları

İran Demiryolları, 2016

Demiryolu kapılarından toplam 11 milyon ton ihracat ve 2,5 milyon ton ithalat yapılmıştır. İhracatta öne çıkan demiryolu kapısı Bender Abbas ve itahalatta öne çıkan demiryolu kapısı Bender İmam’dır.

Deniz Yolları

Deniz taşımacılığının İran ekonomisinde önemli bir yeri vardır. 20 adet ticari limanın olduğu İran’da, toplam ihracatın % 60’ı ve toplam ithalatın %75’i deniz limanlarından yapılmaktadır (İran Cumhurbaşkanlığı Yönetim ve Planlama Kurumu, 2015).

İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2016

Limanlar

İran Ticaretinde en önemli limanları Şehit Recai (Hürmüzgan) ve İmam Humeyni (Huzistan) sırasıyla toplam yükten % 55 ve % 29 pay almaktadırlar (İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2016). Şehit Recai limanı bölgede 4’üncü ve dünyada 76’ncı en büyük limandır (İran Cumhurbaşkanlığı Yönetim ve Planlama Kurumu, 2015).

Toplam Yükten Pay (Boşaltma ve Yükleme)

İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2017

Deniz Yük Taşımacılığı

İran’ın limanlarının toplam yıllık yük kapasitesi 217 milyon ton ve yıllık taşınan yük 156 milyon tondur: 65 milyon ton boşaltılmış ve 91 milyon ton yüklenmiş (İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2017).

Deniz Yolcu Taşımacılığı

İran’ın limanlarında yıllık yaklaşık 10 milyon yolcu giriş, 10 milyon yolcu çıkış yapmaktadır. Giriş çıkış yapan 10 milyon yolcunun en çok kullandığı limanlar Keşm, Şehit Hakkani, Kiş ve Hürmüz’dür. Diğer limanların payları yüzde ikinin altındadır. Tüm limanlardan giriş ve çıkış yapan yolcuların sayıları birbirine çok yakındır (İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2017).

İran Limanlar ve Denizcilik Organizasyonu, 2017

Hava Yolları

İran’da toplam 54 havalimanı bulunmaktadır. Sivil havalimanları üç kategoriye ayrılmıştır: Uluslararası Havalimanları, Havasınır Havalimanları ve İç Hat Havalimanları. İran’ın uluslararası havalimanları şunlardır: Mehrabad (Tahran), İmam Humeyni (Tahran), Meşhed, Şiraz, İsfahan, Bender Abbas, Zahedan, Tebriz ve Yezd. Havasınır limanların sayısı ise 29 ve bu havaalanlarından sadece Hac amacıyla İran ve Suudi Arabistan havayolları yurtdışı uçuş yapabilirler.

Yolcu trafiğinde en yoğun havalimanları Mehrabad, İmam Humeyni, İsfahan, Ahvaz, Kerman ve Meşhed havalimanlarıdır.

2016 yılında 22 milyon yolcu yurtiçi, 6 milyon yurt dışı olmak üzere toplamda 28 milyon yolcu taşınmıştır. Bu rakam aynı yılda Türkiye için 62,8 milyon olarak gerçekleşmiştir.

2016 yılında İran’a ait hava yollarının toplam uçuş sayısı 233 bindir, bu uçuşların 42 bini yurt dışı, 191 bini yurtiçi uçuş olarak gerçekleşmiştir (İran Havacılık Organizasyonu, 2016).

İran Havacılık Organizasyonu, 2016

Havayolu Şirketleri

İran’ın 17 adet havayolu şirketi bulunmaktadır. Havayolu şirketleri devlete ait, yarı özel veya özel olabilmektedirler. Sektördeki en büyük firmalar Mahan, Iran Air ve Aseman’dır (İran Ulaştırma ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı). Uluslararası ambargodan dolayı uçaklar eskidir, 2016 yılı ortalama uçak yaşı 23,5 yıldır. Dünyada ortalama uçak yaşı 10-12’dir (Hansman, 2014). Cins olarak İran havayollarına ait uçakların çoğunluğu Boeing MD-80, Airbus A320 ve Fokker F28 MK 100’dür (İran Havacılık Organizasyonu, 2016).

İran’a ait  havayollarının toplam uçak sayısı 288’dir. Bu sayı Türkiye’deki havayolları için 489 adet uçaktır. Uçak koltuğu başına düşen kişi sayısı ABD’de 276, BAE’de 35, Katar’da 43, Türkiye’de 910 ve İran’da 3.198 yolcudur (İran Cumhurbaşkanlığı Yönetim ve Planlama Kurumu)

İran havayolu şirketleri ve uçak durumu

 İran Ulaştırma ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı

Hava Yük ve Yolcu Taşımacılığı

17 adet havayolu şirketinden yurtiçi yolcu hizmetinde 16 şirket, yurtdışı yolcu hizmetinde 13 şirket, yurtiçi yük taşımacılığında 16 şirket, yurtdışı yük taşımacılığında 7 şirket, yurtiçi postacılıkta 2 şirket ve yurtdışı postacılıkta 3 şirket faaliyet göstermektedir (İran Havacılık Organizasyonu, 2016). İran’ın yurtiçi yolcu ve yük hizmetlerinde sadece yerli şirketler çalışabilir.

Toplam Yurtiçi Yolcu Sayısından Yerli Şirketlerin Payı (%)

İran Havacılık Organizasyonu, 2016

2016 yılında 54 yabancı havayolu şirketi İran’a uçuş gerçekleşmiştir. Yurtdışı giden ve gelen toplam yolcu sayısı 10,9 milyon kişidir. Bu yolcuların % 55’i İranlı şirketler tarafından ve % 45’i yabancı şirketler tarafından taşınmıştır (İran Havacılık Organizasyonu, 2016).

Yurtdışı yolcularının havayolu şirketlerine dağılımı

İran Havacılık Organizasyonu, 2016

Depolama

İran’da mevcut 661 adet deponun toplam kapasitesi 18,74 milyon metreküptür. Bu kapasite üç çeşit depolardan oluşmaktadır: Kapalı, hangar (yanları açık) ve açık hava depoları. Depolama kapasitesi en çok olan ostanlar Tahran (%71), Hürmüzgan (%9) ve Doğu Azerbaycan’dır (%5). Ayrıca 676 soğuk hava deposu bulunmakta ve bu depolar toplam 6,95 milyon metreküp alanı ile 1,83 milyon ton kapasiteye sahiptir. Bu kapasitenin %15’i sıfırın altında, % 68’i sıfırın üzerinde ve %17’si iki devreli depolardan oluşmaktadır. Soğuk hava deposu kapasitesi (tonaja göre) en çok olan ostanlar Batı Azerbaycan (%25), Doğu Azerbaycan (%10), Kerman (%9), Tahran (%8) ve Rezevi Horasan’dır (%8) (İran İstatistik Merkezi, 2016).