Turizm

Uzun tarihinden gelen kültür ve medeniyetinin zenginliği, cezbedici doğal ve coğrafi bölgeleri, dört mevsim iklimi, değişik etnik ve kültürel çeşitliliği, büyüleyici gelenek ve görenekleriyle İran, maddi ve manevi mirasın yaşayan bir hazinesi durumundadır (İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı, 2016).

İran’ın bir tarih ve kültür ülkesi olmasını sağlayan sadece Pasargad, Perspolis, Çoğa Zenbil, Nakşı Cihan Meydanı, Yezd, Şiraz, Huzistan ve İsfahan kentleri ve dünya mirasında yer alan siteleri değildir. İran binlerce yıllık medeniyeti, tarihi ve arkeolojik anıtları, dini ve manevi mirası, ayinleri ve özgün gelenekleri ile otantikliğini ve ihtişamını göstermektedir. Bu ülke aynı zamanda, dünya edebiyatının büyük isimleri Hafız, Sadi, Ömer Hayyam, İbn-i Haldun, Farabi, İbn-i Sina, Firdevsi ve Mevlana Celaleddin Rumi’nin ana yurdudur (İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı, 2016) .

UNESCO Dünya Mirası Listesinde İran’dan 23 adet eser bulunmaktadır (18 eserle yer alan Yunanistan'dan daha fazla).

Tarihi çarşı ve pazarları, müzik ve el sanatlarındaki meşhur zarafet ve incelik, diğer yandan İran halısı, minyatür sanatı, Hatemkari, Minakari ve diğer el sanatları ürünleri ile kültürel ve sanatsal anlamda tüm dünyada haklı bir üne sahiptir.

Hazar Denizi kıyıları, kış sporları için 20 dağ beldesi, Fars Körfezindeki plajlar ve Meşhed'deki İmam Rıza Türbesi gibi dini çekim merkezleri ile birçok kesimden insanın ilgisini çekmektedir (McKinsey Global Institue, 2016).

Sektörün Genel Görünümü

2017 yılında İran’a gelen turist sayısı 5,24 milyon kişi, turistlerden direkt gelir 3,5 milyar dolar ve turizm sektörün geliri 10,1 milyar dolardır. Ortalama her turist İran’da 665 dolar harcamıştır. Turizm sektöründe çalışan sayısı 476 bin kişi ve toplam işgücünün % 2’sidir. Aynı dönemde Türkiye’ye giriş yapan turist sayısı 39,5 milyon kişi olup bu turistlerden elde edilen direkt gelir 26,6 milyar dolardır. Türkiye turizm sektörünün toplam geliri 35,9 milyar dolardır. Ortalama her turist Türkiye’de 674 dolar harcamıştır. Türkiye’nin turizm sektöründe çalışan kişi sayısı 600 bin ve işgücünün %2,3’üdür (World Economic Forum, 2017).

Bölgedeki diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, İran'ın turizm sektörü nispeten az gelişmiş olup, GSYİH'nin sadece yüzde 2,5'ini oluşturmaktadır (McKinsey Global Institue, 2016). Türkiye’nin ise turizm sektörünün GSYİH’deki payı % 5’tir. Seyahat ve Turizm Rekabet Endeksinde 136 ülke arasında, İran 93., Türkiye 44. ve İspanya ilk sıradadır. Fiyat rekabetçiliği bakımından İran ilk sırada, Türkiye 70. ve İspanya 98. sıradadır. Hava taşımacılık altyapısında İran 89., Türkiye 14. ve Kanada birinci sıradadır. Kara taşımacılık altyapısında İran 75., Türkiye 54. ve Hong Kong ilk sıradadır. Turizm hizmet altyapısında İran 116., Türkiye 42. ve Avusturya ilk sıradadır (World Economic Forum, 2017).

2017 yılında İran’a giriş yapan 5,24 milyon turiste karşılık 10,5 milyon İranlı turist ülkeden çıkış yapmıştır. Gelen turistlerin %22’si dini ziyaret amacıyla gelirken, dini ziyaret amacıyla çıkış yapan turist oranı gidenlerin %43’ünü oluşturmaktadır (İran Turizm, Kültürel Miras ve El Sanatları Bakanlığı, 2017).

Konaklama Kapasitesi

İran’da bulunan 3.346 konaklama tesisi, 89.602 adet oda ve 239.522 adet yatak kapasitesine sahiptir (İran İstatistik Merkezi, 2016). Ayrıca, ekoturizm tesisleri İran’da yeni bir yükselen eğilimdir. İran’ın 441 ekoturizm tesisi 1.727 odaya sahip olup en çok İsfahan ve Kerman ostanlarında bulunmaktadır (İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı, 2016). 

İran’ın lider oteller zinciri olan Homa Hotel Group’un Tahran, Meşhed, Şiraz ve Bender Abbas’ta otelleri bulunmaktadır. Laleh Group otel zincirinin ise Erdebil, Çabahar, Tebriz and Kermanşah’ta da otelleri bulunmaktadır. Aralık 2015’te Tahran’da açılan Espinas Palace Hotel de lüks otel segmentinin bir diğer önemli oyuncusudur. Espinas Hotels and Resorts Group, Tahran ve Astara’da iki oteli daha bulunmaktadır. Parsian International Hotels Co. ise Hilton Group’un eski otellerini işletmektedir. Parsian Group altı adet 5 yıldızlı, on üç adet 4 yıldızlı ve üç adet 3 yıldızlı oteli bünyesinde barındırmaktadır. Grubun 5 yıldızlı otelleri Tahran, İsfahan, Yezd, Çalus ve Kermanşah’ta bulunmaktadır. İran’da bazı yeni otellerin inşası da devam etmektedir. Örneğin, İranlı bir özel sektör şirketi olan Toseh & Omran Hamandishan Didar Co., İran’ın ilk uluslararası markalı 5 yıldızlı otel ve alışveriş merkezini inşa etme hedefiyle kuzey Tahran’da Didar Kompleks’i inşa etmeye başlamıştır. (DEİK-TİM, 2016).

Ulaşım

İran’da ulaşım genellikle kolay ve ucuzdur. Şehirler arasında seyahat uçak, otobüsler ve ortaklaşa veya hususi tutulan taksilerle yapılmaktadır. Şehir içinde belediye otobüsleri ve taksi ücretleri son derece ucuzdur. Tahran, Meşhed, Şiraz, İsfahan, Tebriz ve Kerec gibi büyük şehirlerde metro sistemi bulunmaktadır. Snapp ve Tap30 gibi mobil taksi uygulamaları İran’ın büyük şehirlerinde kullanılabilir. Uçak ve tren biletleri online veya şehirlerde bulunan acentelerden alınabilir.

Bankacılık ve Döviz

İran’ın resmi para birimi Riyal’dır. Resmi olarak diğer herhangi bir para birimi geçerli değildir. Uygulamada dolar, euro ve Türkiye’ye yakın bölgelerde Türk Lirası geçerli olmaktadır. Döviz ofisleri (Farsça adı serrafi) para bozma ve para transferi yapmaktadırlar. Yabancı bankaların kartları geçerli değil. Bankalarda turist kartı denilen ve İran’ın bankacılık ağında kullanılabilen bir kart turistlere verilebilmektedir. Kartın üst limiti, İran Merkez Bankası kararına göre 5 bin dolar ve geçerlilik tarihi bir yıldır. Yabancı turistler, pasaport ve vize ile bankaları ziyaret ederek turist kartını alabilirler.

Kültürel ve Doğal Turizm Cazibeleri

UNESCO Dünya Mirası Listesinde İran

İran’ın 23 dünya mirası sitesi (aday listesinde 56 adet daha vardır), 13 maddi olmayan miras ve 10 adet dünya anısı (tarih ve edebi eserler) vardır. Ayrıca, 12 biyosfer rezervi bulunmaktadır (UNESCO, 2018).

Maddi Siteler

Dünya miras listesinde bulunan maddi eserler şunlardır: Ermeni manastır toplulukları (Doğu ve Batı Azerbaycan), Bam ve kültürel manzarası, Bistun, Meymand kültürel manzarası, Golestan Sarayı, Günbedi Kabus, İsfahan Camii, İsfahan Nakşi Cihan Meydanı, Pasargad, Perspolis, Sasani İmparatorluğu kalıntıları, Şehre Sukhte, Şeyh Safiyüddin Erdebili'nin Türbesi, Şuşter tarihsel hidrolik sistem ve şelaleleri, Sultaniye, Şuş, Tebriz Kapalı Çarşısı, Tahti Süleyman, Çoğa Zenbil, İran Bahçesi örnekleri (Yezd, Şiraz, İsfahan ve Kerman’da), İranlı Kanat (yeraltı su arzı sistemi Güney Horasan, Kerman, Yezd, İsfahan), Eski Yezd Şehri ve Lut Çölü (UNESCO, 2018).

Maddi Olmayan Miras

Listede bulunan maddi olmayan miras ise Çogan (Çevgen), Nekkalı (Hikaye anlatıcılığı), Zorhane (Geleneksel spor salonu), Horasan Bahşi müzikleri, Redif (İran müziğinde kullanılan bir sistem), Kaşan Halısı yapım tekniği, Fars Halısı yapım tekniği, Taziye Draması (Kerbela canlandırması), Fars Körfezindeki geleneksel gemi yapım tekniği, Kaşan’daki Halışuyan Ayinleri, Lavaş yapımı, Nevruz Bayramı ve Kemançe yapımı ve icra tekniği bulunmaktadır.

İran’da En çok Ziyaret Edilen Tarihi Eserler

2015 yılında yaklaşık 10 milyon kişi İran’daki tarihi eserleri ziyaret etmiştir. Bu sayıdan en çok pay alan eserler şunlardır:

İran İstatistik Merkezi, 2016

İran’da En Çok Ziyaret Edilen Müzeler

İran’da 512 müze bulunmakta ve bu müzeleri 2016 yılında 17,4 milyon kişi ziyaret etmiştir. Bu ziyaretçilerin % 91’i yerli ve %9’u yabancı turistlerden oluşmaktadır (İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığı, 2016). 2015 yılında yaklaşık 7,88 milyon kişi İran'daki müzeleri ziyaret etmişler. Bu sayıdan en çok pay alan yirmi müze şunlardır:

İran İstatistik Merkezi, 2016

Doğal ve Tarihi Mekanlardan Örnekler

Dünya mirası listesinde 23 tarihi sitesi bulunan İran’da çok sayıda tarihi mekan ve doğal güzelliği ile ilgi çeken bölge bulunmaktadır. Örneğin Kerman ostanında yer alan Ciruft yedi bin yıllık geçmişi ile dünyadaki en eski yerleşim merkezlerinden biridir.

Masule Köyü, ilginç mimarisi ile ziyaretçileirn ilgisi çeken İran’ın Gilan ostanında yer almaktadır.

Coğrafyanın engebelli ve dağlık oluşu bu bölgede evlerin dağ etkelerinde üst üstte kurulmasına neden olmuştur. Kurdistan ostanının Kamyaran bölgesinde bulunan Palangan köyü bu duruma iyi bir örnektir.

Toprağın kırmızı rengine boyanan Ebyane evleri ilginç bir görünüm sunmaktadır. Kaşan da buluan Ebyane köyü, müzik kliplerinde sıkça kullanılan bir unsurdur.

Batıdan Irak'a, Kuzeyden Kurdistan ostanına, Güneyden de Cevanrud’a komşu olan Hewraman, Merivan şehrine 75 kilometrelik mesafededir. Şehir doğu-batı kapılarında ve Takht Dağı'na bakan dik bir yamaçta yer almaktadır. Şehir evleri genellikle taştan yapılmış ve merdivenler şeklinde birbiri üzerine yapılmıştır, bu yüzden bu evlere "bin masule" de denilmektedir. Hewraman halkı Kürtçenin Hewrami lehçesiyle konuşmaktadırlar. Bu şehirde yapılan Pir-i Şalyar Merasimi çok meşhurdur.

Hindistan’dan Endülüs’e kadar örnekleri görülen ve Batı dünyasında Persian Garden olarak bilinen İran bahçesi her zaman cennetin bir temsili olarak görülmüştür. İran’da bahçe sanatı çok eski dönemlere dayanmaktadır. İslamiyet öncesi İran, Doğuda Budizm, Batıda Hıristiyanlık, merkezi İran’da Zerdüşt dininin etkisi altında gelişim göstermiştir. Zerdüşt inancına göre doğal elementler olan toprak, su, hava, ateş çok önemlidir. Zerdüştlere göre tohum eken herkes tanrı yoluna gitmektedir. Tarihten gelen bu doğa sevgisi ülkede hala devam etmektedir. Ağaç dikmek, bahçe oluşturmak, çiçek sevgisi bu eski felsefeye dayanmaktadır. Bahçe kavramı, İslami inançlarla da sentezlenerek huzur ve cennet gibi çağrışımlarla birleşmiştir. İsfahan, Yezd, Şiraz, Tahran ve Hazar Denizi kıyılarında çok sayıda saray ve bahçeler yer almaktadır. İran bahçelerinin temel unsurları su ve çiçeklerdir. Havuzlar avlu veya bahçenin en önemli aksı üzerine yerleştirilmişlerdir. Bahçede birden fazla havuz yer alıyorsa bunlar kanallar ile birbirine bağlanmakta, suyun serinlik ve musiki etkisi de yaratılmaya çalışılmaktadır. 

1300’lü yıllarda Şiraz’da yaşamış olan Hafız, belkide İran kültürüne en büyük etkiyi yapan düşünürdür. Etkileri bu güne kadar devam eden gazelleri geleneksel kutlamalarda okunur ve fal bakılır. Hafız sadece Doğu dünyasında değil, Batı’da da yaygın olarak tanınmaktadır. Hafız Divanı’nı okuyan ve şiirlerine ilgi duyan Goethe, her birine Farsça başlık verilmiş on iki bölüm halinde topladığı lirik şiirlerini, Doğu-Batı Divanı adıyla yayımlamıştır.  

Elburz ve Zagros sıradağları, ülke doğal ve coğrafi zenginliğinin önemli unsurlarındandır. Kış sporları ve dağcılık sporları içinde ideal olan bu alanlar kış turizmi yönünden değerlendirilebilir alanlardır.

Kuzeyde Hazar gölüne paralel Mazenderan sahilleri, güneyde Fars Körfezi ve Umman Denizi kıyıları, ayrıca Kiş, Keşm ve Fars Körfezi adaları ile sahilleri yaz ve kış sezonlarında turistlerin rahatlıkla dinlenip eğlenebilecekleri ideal yerlerdir.

Çöl olan Deşt-i Lut ve Deşt-i Kevir bölgeleri İranlıların ve yabancı turistlerin ziyaret ettiği ilginç yerler arasındadır. Yıldız seyretmek, deve biniciliği, safari ve klip çekimleri için bu bölgeler ziyaret edilmektedir.   

İran Kültür ve Geleneklerinden Örnekler

Tarihin çok eski dönemlerinden gelen ve bu gün hala ettirilen Nevruz, Şeb-i Yelda, Sizdeh Beder, Tasua ve Aşura gibi gelenksel kutlama veya yas ayinleri İran toplumuna ait ilginç kültürel özelliklerdir. Yeni yılı karşılama, uğursuzluklardan arınma, akraba ziyaretleri ve yas günlerini yad etme gibi amaçlar etrafında örgütlenen bu kutlamalarda şiirler okunur, geleneksel yiyecek ve içecekler ikram edilir.

Şeb-i Yelda: Sonbahar mevsiminin bitişi ve kışın başlangıcı olarak kabul edilen ve yılın en uzun gecesine denk gelen bu gece tüm aile bireyleri bir araya toplanır ve meyve ve kuruyemiş yenilir, hikayeler ve şiirler okunur. Genellikle Hafız’dan şiirler okunur ve fal açılır, karpuz, nar gibi meyveler ve kuruyemiş çeşitleri tüketilir.

Çarşenbe Suri: Nevruz gününden önceki son salı gününü çarşambaya bağlayan gece ateşler yakılır, yakılan ateşlerin üzerinden atlayan kişilerin üzerindeki uğursuzlukların uzaklaştırıldığı ve ateşin canlılık kazandırdığına inanılır.

Nevruz: Yeni yılın ilk günü kabul edilen 21 Mart’tan (1 Ferverdin) itibaren bir hafta süreyle kutlanan bir bayramdır. Bu süre içinde resmi yerler tatildir. Yeni yılın uğurlu ve bereketli geçmesi dileğiyle tüm aile üyeleri evde kurulan özel bir sofranın etrafında bir araya gelirler. Nevruz Bayramının ilk günü her evde baş harfi “S” ile başlayan yedi sebze ve meyveden oluşan bir Heft Sin sofrası kurulur.  Bu hafta içinde akraba ziyaretleri yapılır, tatile çıkılır ve çocuklara hediyeler sunulur.  

Sizde Beder: Nevruz’un 13. gününde,13 rakamının uğursuzluğuna inanılarak her tür uğursuzluktan kurtulmak için pikniğe gidilir ve bir kap içinde yetiştirilen buğday veya mercimek suya atılır.

Tasua ve Aşura: Hazreti Hüseyin’in şehadetinin anıldığı Tasua ve Aşura günlerinde (Muharrem 9 ve 10. günleri) büyük yas ve geçit törenleri düzenlenir, Kerbela trajedisi canlandırılır ve halka yemek dağıtılır.

El Sanatları

İran el sanatları, ülkenin uzun tarihini, kültürünü ve eski medeniyetini yansıtan hassas ve ince bir işçiliğe dayalı çok çeşitli ürünleri içermektedir. İran Kültürel Miras, El Sanatları ve Turizm Bakanlığına göre 229 çeşit el sanatları ürünü bulunmaktadır. İsfahan'da halılar, kilimler, bakır ve gümüş işleri, ahşap oymalar; Şiraz'da Kaşkai halıları ve dokumaları; Tebriz ve Kerman’da halılar ve kilimler ve ülkenin değişik bölgelerinde çeşitli el sanatı ürünleri bulunmaktadır. Diğer göze çarpan el sanatları çeşitleri arasında brokar, minakari, kadife dokuma, çömlek ve seramik yer almaktadır.

İran halısı, tasarımı, dokuları ve kalıcı renkleri ile dünyaca meşhurdur. Şiraz ve Kaşan şehirlerinde bulunan halı tasarım ve desenleri UNESCO Maddi Olmayan Kültürel Miras Listesi'nde bulunmaktadır.

Bir hatemkari örneği. İnce bir işçilikle hazırlanan hatemkari ürünleri ahşap, kemik ve metalden yapılmaktadır.

Seramik ve toprak kaplar, tarih boyunca şehir ve köy halkının ihtiyaçlarına cevap vermiş ve İslam sonrası dönemlerde de gelişmiştir. Bir görüşe göre, İran platosu çömlekçiliğin ilk ana yurdu sayılmakta ve binlerce yıl önce bu kültür (10 ila 12 bin yıl arası tahmin edilmekte) buradan başka yerlere yayılmıştır.

Köylerdeki dokuma sanatına ülkenin en ücra köşelerinde dahi rastlanır. Safeviler döneminde altın çağını yaşamış olan İran dokumacılığı, üstün kaliteli ipek ürünler, kadife ve sırmalı ipek gibi birçok ürünü sunmaktadır.

Tepsi ve minakari fotoğrafı: İsfahan, Kaşan ve Tebriz'de Minakari işlemeciliği. Yapılan kazı çalışmalarında çıkartılan bakır ve altın süs eşyaları çok eski devirlerde İran platosunda metal işlemeciliğinin yapıldığının göstergesidir.  

Şiraz, İsfahan ve Tahran'da Kakmacılık, Urmiye ve Senendec'de ağaç oymacılığı yangındır.

İran hat sanatı örneği.

Bugüne ulaşan minyatür ve resim sanatına ilişkin eserlerden dini inanışların etkileri gözlenmektedir.           

Yemekler

İran'da 400'den fazla çeşit yemek ve tatlı var. İçerikler genellikle hububat, tahıllar, sebzeler ve proteinli ürünlerdir. Zengin kültürünün yanı sıra çeşitli etnik grupların varlığı, İran mutfağını çeşitlendirmiştir. İran'daki en popüler ve en ünlü yemekler şunlardır: Ab Guşt (Dizi), Kurma Sabzi ve değişik pilav ve kebap çeşitleridir.

Sektörün Temel Sorunları

Finansmana erişim zorluğu, eski tesisler ve altyapı yetersizliği, ulusal ve dünya seviyesinde reklam ve tanıtım eksikliği, istatistiksel veri eksikliği ve yasal sınırlamalar İran turizm sektörünün temel problemleri arasında yer almaktadır (İran Maliye ve Finans Bakanlığı, 2018).

Turizm sektörünün gelişmesi için bazı yapısal reformlar gereklidir. Havalimanları ve havayolu şirketlerinin kapasite arttırılması ve hizmetin iyileştirmesi bu tedbirlerdendir. Örneğin, İran'ın yolcu uçağı filosu, ortalama yaşı 23 yıldan fazla olan 288 uçak içerir; buna karşılık, Türkiye'nin yaklaşık 489 uçak olan filosunun ortalama yaşı dokuz yıldan azdır. Tahran’ın uluslararası havalimanının 59 yabancı destinasyonu bulunurken bu sayı İstanbul için 248’dir (McKinsey Global Institue, 2016).

Oteller ve diğer hizmet tesislerinde de daha fazla konfor ve kalite bakımından yeniliklere ihtiyaç var. İran’ın otel kapasitesi, benzer ülkelerin gerisinde kalıyor.
Ortalama otel başına oda sayısı İran’da 27 iken Türkiye'de 119'dur. Ayrıca, heyet, konferans ve şirket yöneticilerine yönelik hizmet sunan dört ve beş yıldızlı otel mevcudu benzer ülkelerin gerisindedir. Turizm sektöründe verimliliği artırmak diğer bir önemli tedbirdir. Nispeten küçük oteller, çalışanların yetersiz eğitimi, İngilizce bilen personel sayısı azlığı ve uluslararası müşterilerden ziyade yerli ziyaretçilere odaklanma diğer sorunlardandır. İran otelleri pek çok küresel seyahat web sitelerine bağlı değildir. Bu durum erişebilirliliği ve uluslararası turistlere görünürlüğü sınırlamaktadır. Mevsimlik işçiliği sınırlayan işgücü piyasası düzenlemeleri ve İran'ın küresel bankacılık sistemine bağlı olmaması da turizm sektörünün gelişimini engellemektedir. Yabancı kredi kartlarının ve seyahat çeklerinin kullanılmaması ve ATM'lerin yabancı banka sistemine bağlı olmaması, zorunlu hicab uygulanması ve alkol kullanımın yasak olması sektörün gelişimini engelleyen diğer önemli sorunlardır (McKinsey Global Institue, 2016)